26 lat temu 4 czerwca 1989 roku odbyły się wybory. Przyczyniły się do upadku komunizmu i wprowadzenia demokracji w Polsce. Były to pierwsze w powojennej historii Polski, częściowo wolne wybory do Sejmu i całkowicie wolne do przywróconego Senatu.

Zwycięstwo odniosła w nich “Solidarność”, kierowana przez Lecha Wałęsę. Po raz pierwszy od ponad 40 lat do udziału w wyborach parlamentarnych dopuszczono opozycję. Po raz pierwszy od 1945 roku wybrano także Senat, tworząc dwuizbowe Zgromadzenie Narodowe. Czerwcowe wybory nie były jednak w pełni demokratyczne.

Podczas rozmów Okrągłego Stołu NSZZ “Solidarność” i obóz rządzący doszły do porozumienia. Opozycja miała dysponować nie więcej niż 35 procentami mandatów w Sejmie, co dawało maksimum 161 miejsc. Pozostałe były zagwarantowane dla rządzących. Strona solidarnościowo-opozycyjna traktowała swą zgodę na udział w takich wyborach, jako cenę za ponowną legalizację po 8 latach Niezależnego Stowarzyszenia Związków Zawodowych “Solidarność”. Senat był wybierany w sposób demokratyczny, bez wcześniejszych ustaleń, co do podziału mandatów. Zarówno opozycja, jak i obóz rządzący, nie spodziewali się wyników miażdżących dla komunistycznej władzy, która poniosła klęskę. Opozycja zdobyła 99 miejsc w Senacie i 161 w Sejmie, czyli maksymalną liczbę, na jaką zgodziły się wcześniej władze PZPR.

Wynik wyborów zmienił układ sił politycznych. 24 sierpnia 1989 roku Tadeusz Mazowiecki został pierwszym niekomunistycznym szefem rządu w Europie Środkowo-Wschodniej od zakończenia II wojny światowej.

Za przykładem Polski poszły inne kraje bloku komunistycznego, był to początek “jesieni ludów” w Europie, której symbolem stał się upadek muru berlińskiego, 9 listopada 1989 roku.

Wybory do parlamentu w 1989 roku były poprzedzone wielomiesięcznym dialogiem, prowadzonym przez przedstawicieli władzy i stronę solidarnościowo-opozycyjną. Przez cały 1988 rok przez kraj przetaczała się fala strajków, wynikająca z niezadowolenia społecznego. Jednym z postulatów była ponowna legalizacja “Solidarności”.

31 sierpnia 1988 roku doszło do spotkania Lecha Wałęsy z generałem Czesławem Kiszczakiem, po którym Wałęsa wezwał do zaprzestania strajków. Potem były kolejne spotkania z przedstawicielami władzy. Mimo braku postępu w rozmowach, 18 grudnia został powołany Komitet Obywatelski przy przewodniczącym NSZZ “Solidarność” Lechu Wałęsie. Główną część komitetu stanowili zwolennicy rozwiązań kompromisowych. Na przełomie grudnia i stycznia odbyły się obrady X Plenum KC PZPR, podczas którego działacze partyjni przyjęli koncepcję porozumienia z “Solidarnością”. Od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 toczyły się obrady Okrągłego Stołu. W ich wyniku ustalono między innymi, że 65 procent w Sejmie przypadnie przedstawicielom PZPR, ZSL i SD, a o pozostałe 35 procent ubiegać się będą mogli kandydaci bezpartyjni. Całkowicie wolne natomiast, miały być wybory do Senatu.

7 kwietnia 1989 roku Sejm zmienił ordynację wyborczą i znowelizował konstytucję, a 17 kwietnia Sąd Najwyższy ponownie zarejestrował “Solidarność”.

W imieniu opozycji kampanię wyborczą prowadził Komitet Obywatelski “S”. W całym kraju rozlepiono plakaty, na których kandydaci widnieli wraz z Lechem Wałęsą. Poparcia udzielili im znani polscy artyści, a nawet zachodnie gwiazdy, jak Jane Fonda, Yves Montand i Stevie Wonder.

Do głosowania zachęcały plakaty z Gary Cooperem z filmu “W samo południe” (fragment plakatu jako ilustracja otwierająca), na którym aktor w roli szeryfa, zamiast colta ściskał w prawej ręce kartkę do głosowania, a wszystko na tle napisu “Solidarność”. Komunistyczne władze także zwierały szyki. Pierwsza tura wyborów odbyła się 4 czerwca 1989 roku. Spodziewano się 80-procentowej frekwencji, tymczasem wyniosła ona 62,11 procent. Zwyciężyli kandydaci “Solidarności”, którzy zdobyli 160 spośród 161 możliwych mandatów w Sejmie oraz 92 ze 100 w Senacie. Porażkę poniosła strona reżimowa.

Ponieważ w I turze obsadzono tylko 165 miejsc w Sejmie, 18 czerwca odbyła się druga tura. Opozycja uzyskała wówczas jeden brakujący mandat w Sejmie i siedem w Senacie. Tym samym osiągnęła maksymalną liczbę posłów i senatorów, na jaką pozwalał kontrakt zawarty z komunistami. Pozostałe miejsca przypadły kandydatom koalicji rządzącej. 23 czerwca posłowie i senatorowie wybrani z list “Solidarności” utworzyli Obywatelski Klub Parlamentarny. Na jego czele stanął Bronisław Geremek.

Wyborcza klęska komunistów uniemożliwiła im powołanie własnego rządu, dlatego 24 sierpnia 1989 roku na czele koalicyjnego gabinetu stanął przedstawiciel “Solidarności” Tadeusz Mazowiecki. Na szefa rządu desygnował go Wojciech Jaruzelski, wybrany wcześniej na urząd prezydenta przez Zgromadzenie Narodowe. Mazowiecki został pierwszym niekomunistycznym szefem rządu w Europie Środkowej od zakończenia II wojny światowej.

W sejmowym expose premier Mazowiecki użył określenia “gruba linia”, jako momentu, od którego nowy rząd brał na siebie odpowiedzialność za stan państwa.

Pod koniec grudnia Sejm przyjął pakiet ustaw ministra finansów Leszka Balcerowicza, a także przywrócił przedwojenną nazwę i godło kraju. 29 stycznia 1990 roku rozwiązała się PZPR. Zaczął się trudny czas reformowania wszystkich obszarów życia w Rzeczpospolitej – budowy gospodarki rynkowej, państwa prawa, wolności słowa i aktywności społecznej. W grudniu tego samego roku w wyniku wyborów powszechnych urząd prezydenta objął Lech Wałęsa.

4 czerwca od 2013 roku, kiedy to w maju Sejm przyjął stosowną uchwałę, jest Dniem Wolności i Praw Obywatelskich.

„Sejm, przekonany o szczególnym znaczeniu tej daty dla Polski – suwerennego i demokratycznego państwa wolnych i świadomych swoich praw obywateli, ogłasza dzień 4 czerwca Dniem Wolności i Praw Obywatelskich” – głosiła uchwała.

(opr. na postawie IAR, PAP, IPN)